ÇOK PARTİLİ REJİM DENEMELERİ:
1-Cumhuriyet Halk Partisi (9 Ağustos 1923)
I.TBMM’deki Müdafa-ı Hukuk (I.Grup) grubunca kuruldu.
-Kurucusu M.Kemal’dir.
-Diğer kurucuları : Refik Saydam, Celal Bayar, Sabit Sağıroğlu, Münir Hüsrev Göle, Cemil Uybadın, Kazım Hüsnü, Saffet Arıkan, Zülfü Bey idi. Genel Sekreter Recep Peker idi
-İlk siyasi partidir.
-Devletçidir.
Ekonomide Devletçilik ilkesini benimser.
-1923-1950 arasında devlete tek başına hakimdir.
-Millet iradesine ve milletin egemenliğine değer verdiler.
-Devrimleri gerçekleştiren partidir.
-Çok partili hayata geçiş programının ilk adımıdır.
-Sivas Kongresi CHP’nin ilk kongresi sayılır.
-M.Kemal CHP’nin 2. Kongresinde Nutkunu okudu.
2-Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (17 Kasım 1924)
-Saltanat, Hilafet yanlıları, ittihatçılar tarafından kuruldu.
29 Ekim 1923'te, CHP üyesi 158 vekil Cumhuriyet'i ilan ederek Mustafa Kemal’i cumhurbaşkanı seçti. Bu olay üzerine, milli mücadele'nin lider ve aydın kadrosunu oluşturan vekillerden, Kâzım Karabekir, Rauf Orbay, Adnan Adıvar, Ali Fuat Cebesoy, Hüseyin Avni, Cafer Tayyar Eğilmez, Refet Bele, Bekir Sami, Hüseyin Cahit Yalçın ülkenin diktatörlüğe, despotluğa yöneldiğini iddia ederek mecliste ayrı bir grup oluşturdular.
-Gelenekçi ve Osmanlı düzeninden yanaydılar.
-Ekonomide liberalizmi savundular.
-Dine değer verdiler. Dini duyguları istismar ettiler.
-Genel Başkanı Kazım Karabekir’dir.
-Parti kurulurken demokrasi esaslarını kabul etti.
-İlk Muhalefet partisidir.
-İlk kapatılan partidir.
-Şeyh Said isyanı gerekçesi ile 3 Haziran 1925’te kapatıldı.
-Kurucu ve üyelerinin birçoğu 1926'da idam edildi.
ŞEYH SAİD İSYANI (13 Şubat 1925)
Halifeliğin kaldırılması, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve Kürt Teali Cemiyetinin olumsuz etkileri, İngilizlerin Musul meselesinin kendi lehlerine çözülmesi için kışkırtmaları gibi nedenlerden dolayı çıktı.
-İsyan Diyarbakır’da çıkmış ve yayılmıştır.
(Erzurum, Elazığ, Muş, Bitlis, Bingöl)
-İsyan, İngilizlerle yapılan Musul görüşmeleri sırasında çıkarıldı.
-Şeriat esasına dayalı devlet kurma esaslıdır.
-İsyan din elden gidiyor propagandası ile başladı.
-Cumhuriyet rejimine karşı çıkarılan ilk isyandır.
--Fethi Okyar hükümeti doğu illerinde sıkıyönetim ilan etse de isyanı bastıramaz ve istifa eder. Yerine İsmet İnönü hükümeti kurulur.
-Takrir-i Sükun Kanunu çıkarıldı.
-Takrir-i Sükun ilk seferberlik emridir.
-Meclis, Hükümete olağanüstü hal yetkileri tanıdı.
-Hıyanet-i Vataniye Kanunu genişletildi.
-İstiklal mahkemeleri yeniden kuruldu.
-Şeyh Said ve yandaşları yakalanarak idam edildi.
-İsyandan sorumlu tutulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kapatıldı.
-İsyan TBMM’yi yıprattığı için Musul kaybedildi.
-Atatürk’ün laiklik ilkesine karşı yapılmış bir isyandır.
M. KEMAL’E SUİKAST GİRİŞİMİ (İZMİR SUİKASTI)
(16 Haziran 1926)
Laiklik karşıtları ve İttihatçılar, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının kapatılmasından sonra Mustafa Kemal’i öldürmekle amaçlarına ulaşacaklarını düşündüler.
-Suikast planı bir ihbarcı tarafından ortaya çıkarılınca sorumlular idam edildi.
-Olay cumhuriyeti yıkmaya yöneliktir.
-İttihatçılar tamamen tasfiye edildi.
-Rauf Orbay 10 yıl hapis cezası aldı.
SERBEST CUMHURİYET FIRKASI (12 Ağustos 1930)
Meclis’te muhalefet oluşturmak, Meclisin denetimini sağlamak amacıyla M. Kemal Fethi Okyar’a Serbest Cumhuriyet Fırkasının kurdurttu.
- İkinci muhalefet partisidir.
-1929 dünya ekonomik buhranı ile Liberalizmi deneme ihtiyacı bu partinin kurulmasını gerekli kılmıştır.
-Bu partiye ilk kez kadınlar da katıldı.
-Yabancı sermayenin ülkeye girmesinin özendirilmesi, ekonomide devlet müdahalesinin azaltılması amaçlandı.
-Bir süre sonra partiye rejim karşıtları sıçradı. Fethi Okyar 17 Kasım 1930’da partiyi kapattı.
MENEMEN OLAYI (23 Aralık 1930)
Serbest Cumhuriyet Fırkasının kapanması ile eski düzen yanlılarının sığınacakları kapıların kalmaması üzerine Giritli Derviş Mehmet adında biri rejime karşı çıkarak halkı kışkırtmış ve isyanı çıkartmıştır.
-Din elden gidiyor, Saltanatı geri getireceğiz, şapka giyen kâfirdir propagandası kullanıldı.
-Olaya karşı çıkan Yedek Subay Kubilay öldürüldü.
-Menemen olayı çok partili rejim denemelerini durdurmuştur.
-Bu olay Serbest cumhuriyet partisinin kapatılmasındaki haklılığı göstermiştir.
-Laiklik ilkesine karşı yapılmıştır.
ÇOK PARTİLİ REJİM DENEMELERİNİN SONUÇLARI:
Çok partili rejim denemeleri 1924’te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının kurulması ile başladı.
-Kurulan partiler, yaşanan isyanlar demokrasiye geçilmeye hazır olunmadığını gösterdi.
-Her kurulan parti eskiye dönüş için kullanıldı.
-Şeyh Said İsyanı, Suikast girişimi, Menemen Olayının ortak sonucu laik düzene ve rejim değiştirmeye yönelik geçici isyanlar olmasıdır.
-Atatürk döneminde bir daha parti kurulmamıştır.
*Türkiye, çok partili hayata 1946 yılında Demokrat Partinin kurulmasıyla geçmiştir.
-1946 Seçimini CHP kazandı. (Açık Oy-Gizli Tasnif)
-1946 seçimi ilk çok partili seçimdir.
-Tek dereceli sistem 1946’da başladı.
-1950 Seçimini Demokrat Parti (Celal Bayar-Adnan Menderes) kazandı. (Gizli Oy-Açık Tasnif)
-1950 yılında ilk defa CHP dışında farklı bir parti iktidara geldi. Böylece çok partili hayata geçilmiş oldu.
|
