İLK TÜRK İSLAM DEVLETLERİ İLE BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİNDE KÜLTÜR VE MEDENİYET
1-DEVLET YÖNETİMİ :
Ülke hükümdar ailesinin ortak malıdır. Hükümdarlık Kut Anlayışına dayanır. Tahta kimin çıkacağı konusunda bir kural olmadığı için devamlı taht kavgaları yaşanmakta idi.
Bu durumda Türk devletlerinin çabuk yıkılmasına neden olmakta idi.
-Karahanlılar dönemi geçiş dönemidir.
-Gazneliler ve Büyük Selçuklu devletinde İran etkisi vardır.
-Hükümdarlık Alametleri:
Hutbe okutma
Para bastırma
Taht.Taç
Bayrak
Lakaplar
Ok ve Yay idi
-Devlet işleri Divan-ı Sultan denilen yerde görüşülürdü.
-Hükümdardan sonra en yetkili kişi olan Vezir, divana başkanlık ederdi.
-Selçuklu devlet teşkilatına Gazneliler örnek olmuştur.
-Eyaletler Melik denilen prenslerce yönetilir, bunların başında danışman olarak Atabeyler bulunurdu.
-Çiftehakanlık sistemi mevcuttu.
-Karahanlı merkezi yönetiminin başında Yuğruş denilen vezirler bulunurdu.
Taşra Teşkilatı:
Eyaletlerin başında genellikle Şahne (Askeri Vali) veya Amid (Sivil Vali) bulunurdu.
Amil: Eyaletin vergi tahsilâtından sorumlu idi.
Muhtesip: Halk seçerdi ve belediye işlerinden sorumlu idi.
Eyaletlere Şehzade gönderilirse yanlarında Atabey bulunurdu.
-Merkez ile taşra arasındaki iletişimi Sahib-i Haber memurları yapar idi.
-Halkın şikâyetlerinin dinlendiği ve başında sultanın bulunduğu divana Divan-ı Mezalim denirdi.
-Selçuklularda başkentler Nişabur, Rey ( Tuğrul Bey döneminde) Merv ve İsfahan ‘dır.
2-ORDU :
-Karahanlılarda ordu tamamen Türklerden oluşmakta idi. Çoğunluğu atlı idi. Komutanlarına Subaşı deniyor idi.
-Gazneli ordusu Halaç Türkleri, Hindu, Afgan ve Gurlulardan oluşuyor idi. Ücretli askerler mevcut idi. Orduda Filler de vardı.
-Büyük Selçuklu ordusu dönemin en güçlü ordusu idi. Selçuklu ordusu 3 kısma ayrılmıştı:
1-Hassa Ordusu : (Gulaman-ı Saray)
Paralı askerlerdir. Sultanı ve sarayı korurlardı. Seferlerde küçük yaşta esir edilenler 18-20 yıl boyunca eğitilerek bu orduya alınırlardı.
-Yılda 4 defa Bistegani denilen maaş alılardı.
-Osmanlı devletindeki Yeniçeri ordusuna benzerdi.
2-İkta Sipahileri :
Selçuklu ordusunun temelini oluştururlardı.
-Toprak karşılığında ikta sahiplerince beslenirler, maaş ödenmez idi. (İkta Sistemi)
-İkta Sisteminin faydaları:
*Parasız asker beslenirdi.
*Göçebelerin yerli halka baskıları önlenirdi.
*İkta sahipleri bulundukları yerin idari ve güvenlik işlerine bakar idi.
-İktaların gelir vergisi hizmetlerine karşılık olarak komutanlara verilirdi.
3-Yardımcı Kuvvetler :
Savaşta orduya katılırlardı. Bunlar şunlar idi:
- Vassal Devlet Kuvvetleri (Selçuklulara bağlı devletlerdi)
- Gönüllüler (Bunlara Gaziyan ; Komutanlarına Dizdar denirdi özellikle gayrimüslim ülkelere yapılan seferlere katılırlar idi.)
- Şehir ve Bölge Kuvvetleri
- Türkmenler (Sınır boylarına yerleşirler ve yerleştikleri yerlerde vurucu kuvvet olarak görev yaparlar idi.)
Selçuklu ordu teşkilatı daha sonra kurulan Türk devletlerinde (Harzemşahlar, Eyyubiler, Anadolu Selçuklu Devleti, Osmanlı Devleti) ufak tefek değişikliklere uğrayarak devam etmiştir.
-Selçuklularda Münhi denilen süratli haber alma teşkilatı olan peyk ve perendelerden oluşmuş gizli istihbaratçılar vardı.
3-TOPRAK :
Selçuklularda toprak 4’ e ayrılmıştı.
*Mülk :Şahıslara ait topraklardı.
*İkta : Asker beslemek için ayrılmış topraklar idi.
*Vakıf : Gelirleri hayır kurumlarına ayrılan topraklar idi.
*Miri Arazi : Devlete ait topraklar idi.
4-SOSYAL HAYAT :
Halkın büyük bir kısmı göçebedir ve hayvancılık yapar idi.
-Temel geçim kaynakları Tarım, Hayvancılık ve ticarettir.
-Gazneliler ve Karahanlılar Çin ve Hindistandan kalkan kervanlardan vergi alırlardı.
-Selçuklularda İpek ve Baharat ticareti önemli bir gelir kaynağıydı.
-Toplumun temelinde eşitlik ilkesi ve saygı vardır. Herkes kanun önünde eşittir. Sınıf farkı ve kölelik yoktur.
-İlk parayı Tuğrul Bey bastırdı.
-Loncalar, esnafın teşkilatlanmasını sağlar saldırıya uğrayan kervanın zararlarını karşılar idi.
5-DİL VE EDEBİYAT :
-Karahanlılarda resmi dil Türkçe ; Gaznelilerde Arapça, ordu ve saray dili Türkçe, edebiyat dili Farsça idi.
-B.Selçuklularda resmi dil Farsça, ordu ve saray dili Türkçe’dir. Bu sebeple Türkçenin gelişmesi yavaşlamıştır.
-Bu dönemlerde Türk-İslam tarihinin ilk eserleri yazılmıştır. Bunlar :
*Kutadgu Biliğ :
Türk İslam tarihinin yazarı belli olan ilk eseridir.
-Yazarı Yusuf Has Hacip’tir.
- Türkçe yazılmıştır.
-Kamu yönetimi alanında yazılan ilk eserdir.
-Eserde 4 esas üzerinde durulur. Bunlar Egemenlik, Adalet, Bilgi ve Kuvvettir.
-Şiir şeklindedir.
-Atasözleri kullanılmıştır.
*Divan’ü Lügatit Türk :
Kaçkarlı Mahmut tarafından yazılan ilk sözlüğümüzdür.
-Türkçenin Arapçadan daha üstün olduğunun ispatı için yazılmıştır.
-Arapça yazılmıştır.
-Ansiklopedik özellikler taşır.
*Divan-ı Hikmet :
Karahanlılar döneminde Hoca Ahmet Yesevi tarafından yazılmış tasavvufi şiirlerdir.
*Atabet’ül Hakayık
Yüknekli Edip Ahmet tarafından yazılan ahlaki nasihat şeklinde bir eserdir.
*Şehname :
Gazneli hükümdarı Sultan Mahmut’un koruduğu Firdevsi tarafından yazılmış, İran edebiyatının gelişmesine yardımcı olmuştur.
*Rübailer :
Ömer Hayyam tarafından yazılmıştır.
*Siyasetname :
NizamülMülk tarafından yazılarak Melikşah’asunulmuştur. Devlet yönetimi ile ilgilidir.
6-SANAT :
Türk İslam devletlerinde Kervansaray, Han, Hamam, Cami, Mescit, İmaret (Aşevi), Kümbet, Bedesten, Şifahane, Yol, Köprü, Medrese gibi eserler oluşturulmuştur.
-Selçuklularda en çok Mimarlıkta gelişme olmuştur. Selçuklular mimariye Kubbe ve Kemer’i kazandırmışlardır. Kubbenin çıkış noktası Türk Göçebe Çadırıdır.
-Mimaride Hint-İran etkisi olmasına rağmen Türk özelliği hakimdir.
-Camilere Sebil de denirdi.
-Kümbetler yani iki katlı anıt mezarlar ilk olarak Selçuklularda görülür.
-Türkler İslam mimarisine kervansaray ve kümbetleri kazandırmışlardır.
-İlk medrese Tuğrul Bey zamanında Nişabur’da açıldı.
-1066’da Selçuklu veziri Nizamül Mülk’ün Bağdatta yaptırdığı Nizamiye Medresesi dünyanın ilk üniversitesi olarak kabul edilir.
-İlk İslami Minyatür okulu Selçuklular tarafından Bağdatta açıldı.
-B.Selçuklulardan günümüze kadar gelmiş eserlerin en önemlileri şunlardır:
-Mescid-i Cuma Cami (İsfahan)
-Mescid-i Cami (Kazvin)
-Haydariye Mescidi (Kazvin)
-Mümine Hatun Türbesi (Nahcivan)
-Sencer Türbesi (Merv)
-Sencer Cami
-Sultan Sencer Külliyesi (Merv) bu eseri Türk mimar Atsızoğlu Muhammed inşa etmiştir.
-Nişabur, Bağdat ve Tus medreseleri ilk örneklerdir.
-11.yy’dan itibaren Halı Sanatı Selçuklular tarafından Orta Asyadan batıya doğru yayıldı.
-Çini’nin Mimaride kullanılmasını B.Selçuklular başlatmıştır.
-Selçuklularda çinicilik merkezleri Rey, Musul, Rakka idi.
-Maden sanatı Horasan’da gelişmiş idi.
BİLİM VE KÜLTÜR :
*Farabi:
İlk büyük Türk bilim adamıdır. Psikoloji, Tıp, Matematik, Siyaset ve Mantık ilimleri ile uğraşmıştır.
-Aristo dan sonra 2. Felsefecidir.
-Avrupada Muallim-i Sani ünvanı ile bilinirdi.
-Medinet’ül Fadıla (Erdemli Kent) en ünlü eseridir.
-İhsa’ul Ulum diğer eseridir.
-Kitabul Musikil Kebir müzik eseridir.
*İbn-i Sina :
Tıp, matematik, mantık ve tabi bilimlerle uğraştı.
-Batılılar, Doktorların prensi derlerdi.
-En önemli eseri olan El Kanun Fit Tıp asırlarca Avrupada üniversitelerde tıp kitabı olarak okutulmuş ve eser 600 yıl tıp rehberi olarak kullanılmıştır.
*Biruni :
Meteoroloji, Astronomi, Coğrafya, Tarih ve Fizik alanında yetişmiştir.
-En önemli eseri El Asar El bakiye’dir. (Astronomi)
*Selçuklular döneminde
Gazali
Zemahşeri
Cüveyni
Kuşeyri
Abdürrezzak Türki (Türk asıllı)
Harizmi (Matematik ve Felsefede) (Türk asıllı)
En önemli eseri Kitabül Cebr ‘dir.
Serahsi (Hukukta) (Türk asıllı)
Ömer Hayyam (Ünlü astronomi bilgini ve matematikçidir.
Celali Takviminin yapımında rol oynamıştır.)
yetişmiş önemli bilim adamlarıdır.
-Selçuklu dönemi tarih kitapları şunlardır:
*Melikname
*Risale-i Melikşahiye
*Tarih-i Ali Selçuk
*Zinet’ül Küttap
|
